Morgen de eerste van april: kikker in je bil
Uitgegeven op 31-03-2005 om 08:26  |  link  |  bewaar  |  print

1 april is een dag waarop men elkaar voor de gek houdt. Iedereen, ongeacht zijn positie of leeftijd, kan op die dag het slachtoffer worden van spot, en omgekeerd kan iedereen op deze dag ook zelf de grappenmaker zijn. De hedendaagse aprilgrap komt voor in groepen waarin men elkaar kent, vooral in de familie, op school of op het werk. Daarnaast maken de media grappen met een anoniem publiek. Onder de schijn van waarheid verspreiden kranten en elektronische media jaarlijks alle mogelijke fantastische berichten om ze de volgende dag weer als grap te ontmaskeren. De aandacht die mediagrappen trekken en het commentaar dat ze uitlokken, dragen er in belangrijke mate toe bij dat de traditie in stand blijft.

Eén van de meest voorkomende vormen van de aprilgrap is die waarbij iemand of een menigte op de been wordt gebracht voor iets wat er niet blijkt te zijn of wat niet blijkt te bestaan. Wie erin loopt, wordt uitgelachen. Het is 1 april! ‘1 april’ is zowel de datum als de naam van de traditie én de uitroep waarmee men het slachtoffer bespot. Het slachtoffer zelf is de aprilgek die zich voor de gek heeft laten houden of, zoals men in België zegt, zich naar april heeft laten verzenden.

Verspreiding en herkomst
De traditie om op 1 april grappen te maken bestaat niet alleen in Nederland. De grap komt op ongeveer dezelfde manier in grote delen van Europa voor en is ook bekend in Amerika, Rusland, Australië en Noord-Afrika. Hij wordt voor het eerst vermeld in een Franse bron in 1508. De eerste vermelding in een Nederlandse bron dateert uit 1561. De geschiedenis gaat dus tenminste terug tot het begin van de zestiende eeuw. De wijde verspreiding van het verschijnsel wijst echter op een hogere ouderdom. Over de herkomst van ‘1 april’ zijn in de loop van de tijd uiteenlopende hypothesen opgesteld, die geen van allen tot een oplossing hebben geleid. Ze hebben er eerder toe bijgedragen dat het onderwerp een eigen folklore heeft ontwikkeld.

Men heeft bijvoorbeeld verklaringen gezocht in het wisselvallige aprilweer en parallellen gezien in de Germaanse mythologie of in de bijbelse geschiedenis. In verschillende landen zijn ook wel nationale gebeurtenissen aangevoerd als begin van de traditie. Deze verklaringen, die waarschijnlijk ooit zelf als aprilgrap zijn verzonnen, leiden soms tot op de dag van vandaag een hardnekkig leven. Zo denkt men in Nederland nog vaak dat de grappenmakerij begonnen is met de inname van Den Briel door de watergeuzen op 1 april 1572.

In het serieuze historische onderzoek heeft men vergelijkingen getrokken met grappenfeesten in de klassieke oudheid (lachriten in Thessalië en de Romeinse narrenfeesten, de Quirinalia), in het oude India (het Holifeest) of met middeleeuwse narrenfeesten, zoals carnaval, die allen in het voorjaar werden gevierd. Bewijzen konden echter niet gevonden worden.

Antropologen hebben tenslotte gewezen op de functie van 1 april als bijzondere dag op de jaarkalender. De oude agrarische samenleving was afhankelijk van de wisseling van seizoenen. Bepaalde data, vaak de eerste en laatste dag van een maand, werden gebruikt als markering en viering voor die overgangssituaties en zoals bij veel feesten speelden grappen daarbij een rol. 1 april zou dan als de eerste dag van de eerste lentemaand gevierd zijn met grappen.

Geschiedenis en viering van 1 april onder bekenden in Nederland
Over de viering van 1 april in Nederland is tot het eind van de negentiende eeuw heel weinig bekend. In 1561, de eerste vermelding van de traditie in onze omgeving (Zuid-Nederland: Gent), is de grap onderwerp van een gedicht van de rederijker Eduard de Dene. Het is een parodie op ‘1 april’ waarin een knecht het plan van zijn heer om hem te verzenden doorziet.
Dat 1 april in ieder geval in de negentiende eeuw een algemeen bekende grappendag was, blijkt uit de observaties van de cultuurhistoricus Jan ter Gouw. In 1871 constateert deze dat de grappenmakerij een onschuldige bezigheid is geworden voor kinderen en schooljeugd. Vóór die tijd nam volgens hem iedereen deel aan de traditie, ook intellectuelen die er een denkspel in zagen. Het moet toen voor veel slachtoffers een weinig zachtzinnig gebruik zijn geweest, waarbij veel slachtoffers op hun tocht om onmogelijke boodschappen een pak slaag konden verwachten.

In 1965 wordt in de antwoorden op een vragenlijst over het onderwerp eveneens een afname van de traditie gemeld. Daarnaast wordt echter gewezen op een toename van de grap in de media. De aprilgrappen die men nog kent in 1965, komen in grote mate overeen met de grappen die in andere landen zijn gedocumenteerd. De belangrijkste traditionele vormen die genoemd worden, zijn: 1. (veel door kinderen toegepast:) iemand naar iets laten kijken; wie kijkt is de aprilgek. 2. (veelgenoemd als een oudere traditie:) iemand, meestal kinderen, knechten en nieuwelingen, ergens heen sturen om een denkbeeldig voorwerp te halen. 3. een bericht verspreiden dat ergens iets bijzonders aan de hand is (deze grappen verschijnen ook vaak in kranten).

De functie van de 1-aprilgrap in de negentiende-eeuwse samenleving was om door middel van een tijdelijke omkering van waarden de sociale verhoudingen te bevestigen. Tegenwoordig speelt de aprilgrap als gevolg van de individualisering van de maatschappij steeds minder een rol in de sociale omgang. In een besloten kring van bekenden (in de familie, op school op het werk) kan de grap nog wel functioneren en de groepsband versterken.